Современные проблемы интеллектуальных систем. Республиканская научно-практическая конференция. Джизак, 18-19 апреля 2025 г.
206
3. Гибсон У. Нейромант. М., 2000.
4. Емелин В.А. Симулякры и технологии виртуализации в информационном обществе
// Национальный психологический журнал. 2016. № 3 (23). С. 85-96.
5. Игнатьев В.И., Степанова А.Н. Виртуальное социальное действие и трансформация
повседневных практик // Вестник Московского университета. Серия 18. Социология и
политология. 2010. № 3. С. 91—104.
6. Кастельс М. Власть коммуникации. М., 2016.
RESURS AXBOROT MODELLARI
Ergashev Ulug‘bek Erkinovich
Jizzax shahridagi Qozon (Volgabo‘yi) federal universiteti filiali katta o‘qituvchisi
Annotatsiya:
Axborot resurslarini tashkil etish asosi sifatida axborot modellarining
mazmuni ochib berilgan. Axborot modelining tarkibi tavsiflanadi (parametrlar to‘plami,
parametrlar orasidagi bog‘lanishlar, qurish, o‘zgartirish va foydalanish qoidalari), shuningdek,
axborot modelining obyekt, jarayon va hodisalarning ko‘p o‘lchovliligi, uning tarkibida oddiy
axborot birliklarining murakkabligi va mavjudligini tavsiflovchi funktsiyasidan iborat bir qator
xususiyatlari sanab o‘tilgan.
Kalit so‘zlar:
axborot, modellashtirish, axborot resurslari, axborot modellari, tavsiflovchi
axborot modellari, resurs axborot modellari, axborot falsafasi.
ИНФОРМАЦИОННЫЕ МОДЕЛИ РЕСУРСОВ
Аннотация:
Раскрыто содержание информационных моделей как основы
организации информационных ресурсов. Описана структура информационной модели
(набор параметров, связи между параметрами, правила построения, модификации и
использования), а также перечислен ряд особенностей информационной модели, в том
числе многомерность объектов, процессов и событий, сложность и наличие в ее структуре
простых информационных единиц.
Ключевые слова:
информация, моделирование, информационные ресурсы,
информационные
модели,
описательные
информационные
модели,
ресурсно-
информационные модели, философия информации.
RESOURCE INFORMATION MODELS
Abstract:
The content of information models as the basis for organizing information
resources is revealed. The structure of the information model is described (a set of parameters,
relationships between parameters, rules for construction, modification and use), as well as a
number of properties of the information model, including the multidimensionality of objects,
processes and phenomena, the complexity of its structure and the function of describing the
presence of simple information units.
Keywords:
information, modeling, information resources, information models, descriptive
information models, resource information models, information philosophy.
Kirish.
So‘nggi o‘n yilliklar ishlab chiqarishda, fan va ta’limda axborot resurslaridan keng
foydalanish bilan tavsiflanadi. Hozirgi rivojlanish tendentsiyalari axborot resurslarini to‘plash va
Современные проблемы интеллектуальных систем. Республиканская научно-практическая конференция. Джизак, 18-19 апреля 2025 г.
207
undan samarali foydalanishni talab qiladi. Zamonaviy kompyuter axborot resurslari va
texnologiyalari ko‘pincha "raqamli" tushunchasi bilan bog‘lanadi. Axborot resurslarini saqlash
vositasi sifatida har xil turdagi ma’lumotlar bazalari va raqamli kutubxonalar paydo bo‘ldi. Ular
tabiiy tilda ham, raqamli shaklda ham hujjatlar va ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Resurslarning
saqlash tizimlariga bog‘liqligi resurs - bu aniqlanishi mumkin bo‘lgan hamma narsa degan
paradigmaga olib keldi. Identifikatsiyalash sifat xususiyatlarini hisobga olgan holda tasniflashni
talab qiladi. Biroq, adabiyotlarning katta qismi hozirda tavsifiy va resurs axborot modellarini
farqlamaydi. Bu esa bunday resurslarni saqlash va ulardan foydalanish bilan bog‘liq.
Axborot resurslarini saqlash uchun asos bo‘lib ma’lumotlar bazalari va maxsus sanoat
fondlari va milliy fazoviy ma’lumotlar infratuzilmasi kabi omborlar hisoblanadi. Shuning uchun
resurs axborot modellarini o‘rganish va ularni boshqa axborot modellari bilan solishtirish
dolzarbdir.
Axborot modellari.
Axborot resurslarining asosini axborot modellari tashkil etadi.
Axborot modellarining sifat mazmuni va semantikasi nuqtai nazaridan ular uch toifaga bo‘linadi:
tavsiflovchi, resurs (tajriba to‘plash) va intellektual (faol). Axborot modeli tushunchasi bilan
chambarchas bog‘liq bo‘lib, axborot modeli aks ettiradigan boshqaruv obyekti tushunchasi
hisoblanadi.
Axborot modeli (information model - InfM) - bu nafaqat modellashtirish obyektlarining
asosiy xususiyatlarini, balki ular va atrof-muhit o‘rtasidagi eng muhim munosabatlarni ham aks
ettiruvchi
identifikatsiya
qilinadigan
va
axborot
bilan
aniqlangan
parametrlarning
rasmiylashtirilgan, o‘zaro bog‘langan to‘plamidir.
Axborot modeliga quyidagilar kiradi: parametrlar to‘plami (set of parameters), parametrlar
orasidagi bog‘lanishlar (relations), qurish, o‘zgartirish va foydalanish (regulations) qoidalari.
Parametrlar turli guruhlarni tashkil qilishi mumkin: aniqlangan va hisoblangan; maqbul va
tanqidiy; sifat va miqdoriy, nazorat qiluvchi va aniqlovchi va boshqalar.
Bog‘lanishlar analitik ifodalar, og‘zaki formulalar, cheklovlar, statistik belgilar va
boshqalar bilan aniqlanishi mumkin. Bu axborot modeli rasmiylashtirilgan axborotga qaraganda
kengroq obyekt ekanligini anglatadi. U norasmiy ma’lumotlar mavjud bo‘lganda foydalanish
mumkin. Bundan tashqari, axborot modelidagi ulanishlar dinamik bo‘lishi mumkin. Bu sizga ba’zi
parametrlarni o‘rnatish va boshqalarni o‘zgartirish imkonini beradi.
Shunday qilib, "ma’lumot" umuman olganda o‘zboshimchalik bilan tavsiflanadi. Axborot
modeli bunday o‘zboshimchalikdan mahrum. U rasmiylashtirish uchun qo‘shimcha talablarga
javob berishi va sintaksis, semantika va pragmatikani o‘z ichiga olishi kerak. Axborot modeli bir
qator xususiyatlarga ega.
Axborot modellarining birinchi xususiyati shundaki, uning asosiy vazifalaridan biri
tavsiflovchidir. Bu shuni anglatadiki, model obyekt, jarayon yoki hodisani tavsiflash vositasi
sifatida ishlatilishi mumkin.
Axborot modellarining ikkinchi xususiyati tavsifning ko‘p o‘lchovliligi yoki
polisemiyadir. Ko‘rib chiqish aspektini tanlashga qarab, bir xil obyekt uchun bir nechta axborot
modellari yaratilishi mumkin.
Axborot modelining uchinchi xususiyati shundaki, u murakkab axborot birligi bo‘lishi
mumkin. Bu axborot tizimlarida qayta ishlash birligi, axborot texnologiyalarida almashinuv
birligi, modellashtirish tizimlarida tahlil birligi bo‘lishi mumkin.
Axborot modelining to‘rtinchi xususiyati shundaki, u doimo oddiy axborot birliklaridan
iborat.
Axborot modellari axborot resurslarining asosini tashkil qiladi. Axborot resurslarining
asosini uchta model sinfi tashkil etadi: tavsiflovchi, axborot resursi va intellektual. Modellarning
Современные проблемы интеллектуальных систем. Республиканская научно-практическая конференция. Джизак, 18-19 апреля 2025 г.
208
uchta sinfi ham axborot resurslariga tegishli, ammo ular sifat jihatidan farq qiladi. Shuning uchun,
axborot resurslari haqida gapirganda, qaysi axborot modellari qo‘llanilishini aniqlab olish kerak.
Resurs modelining xususiyatlarini ta’kidlash uchun, avvalo, tavsifiy modelni manba modelining
asosi sifatida ko‘rib chiqamiz.
Ta’riflovchi axborot modellari.
Axborot modellarining tavsiflovchi sinfi - asosiy vazifasi
tasvirlash (jarayon, hodisa, obyekt, borliq, fakt va boshqalar) bo‘lgan modellar sinfidir. Bu sinf
modellari axborot xabari funksiyalarini bajaradi. Ushbu modellar oddiy yoki kompozit bo‘lishi
mumkin.
Ushbu modellarning haqiqiyligi ulardagi ma’lumotlarning saqlash muddati bilan
belgilanadi. Ular yozma yoki boshqa vositalar bilan uzatiladigan ma’lumotlar to‘plami sifatida
axborot ta’rifiga mos keladi. Odatda, bu modellar erkin terilgan va tuzilmagan.
Tasviriy axborot modellari quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi: ichki izohlash, tuzilish,
izchillik. Ichki talqinga tezauriylar yoki lug‘atlar yordamida erishiladi, kontekst asosida
muvofiqlikka erishiladi.
Bunday modellarga misollar: fayl, matnli hujjat, nutq xabari, chizma va boshqalar. Bunday
modellarni o‘zgartirish modeldagi ierarxiya munosabatlarini saqlab qolgan holda faqat qisqartirish
yoki kattalashtirish imkonini beradi.
Har qanday axborot modelining asosini tuzilma va hajmni aniqlaydigan axborot birliklari
(АВ) tashkil etadi. Shuning uchun ular tarkibiy axborot birliklari deb ataladi. Modellarning
mazmuni semantik axborot birliklari (SАВ) yordamida tasvirlangan. Semantik axborot birliklari
uchun tizimli axborot birliklari rasmiy axborot tashuvchisi rolini o‘ynaydi.
Resurs axborot modellarining xususiyatlari.
Modellarning axborot-resurs yoki
oddiygina resurs klassi - bu modellar sinfi bo‘lib, uning asosiy vazifasi to‘plangan tajriba asosida
model sifatini oshirish qobiliyatidir.
Axborot resurslari modellari axborot-tavsifiy sinf modellarining xususiyatlarini o‘z ichiga
oladi. Ushbu modellarning asosiy funktsiyalari: obyektni tavsiflash, obyekt haqida ma’lumotni
saqlash, ma’lumotni o‘zgartirish. Ular ushbu sinf modellarining maxsus xususiyatiga ega - resurs
sig‘imi.
Modelning topqirligi - tajriba to‘plash va modelning xususiyatlarini yoki sifatini yaxshilash
uchun tajribadan foydalanish qobiliyatidan iborat bo‘lgan modelning xususiyati.
Resurs modelini o‘zgartirish natijasida yangi ma’no yaratadigan yangi ulanishlar paydo
bo‘lishi mumkin. Yangi semantik birliklar bir xil birliklar to‘plamida paydo bo‘lishi mumkin.
Axborot modeli axborot sifatida o‘ziga xos sifat xususiyatlariga ega. Modelning topqirligi tajriba
to‘plash orqali axborot modeli sifatini oshirish qobiliyatini anglatadi. Bu resurs axborot modelidan
foydalanish imkoniyatini kengaytiradi.
Axborot resursi modeli birlamchi axborot yoki dastlabki axborot va tavsifiy model asosida
yaratiladi. Resurs modellarining qo‘llanilishi qo‘shimcha ma’lumotlarni kiritish va ulardan
foydalanish imkoniyati tufayli tavsiflovchi modellarga qaraganda yuqori. Axborot resurslari
modellariga ma’lumotlar bazasi modellari va inson xotirasi misol bo‘lishi mumkin.
Resurs modelini shakllantirishda obyektlar, hodisalar va bog‘lanishlar to‘g‘risidagi
tavsiflar to‘plami tahlil qilinadi, umumlashtiriladi va takrorlash bartaraf etiladi. Keyin
transformatsiya aloqa va munosabatlarni tasniflash, tahlil qilish asosida amalga oshiriladi. Axborot
resurs modeli axborot va faktlarni tavsiflashdan tashqari munosabatlar, sinflar va
rasmiylashtirilgan aloqalarni o‘z ichiga oladi.
Resurs modellari quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi: ichki izohlash, tuzilish, izchillik
va masshtablash. Ma’lumotlar bazasi modelini yaratish orqali ichki izohlash, struktura va
izchillikka erishiladi. Axborot resurslari modelining keyingi rivojlanishi intellektual modeldir.
Современные проблемы интеллектуальных систем. Республиканская научно-практическая конференция. Джизак, 18-19 апреля 2025 г.
209
Resurs modellarining hayot aylanishi (foydalanish davri) tavsifiy modellarning hayot
tsiklidan oshib ketadi.
Ta’riflovchi modellar deklarativ va tavsiflovchi xususiyatga ega. Ular qat’iy ma’lumotlar
to‘plami sifatida ifodalanishi mumkin. Ushbu toifadagi modellardan foydalanish ularni ba’zi
saqlash joylaridan olish va ularni qayta ishlash jarayoniga kiritish bilan bog‘liq.
Resurs modellari yangi ma’lumotlar kelganda o‘zlarini yaxshilash qobiliyatiga ega. Ular
tartibli saqlash, tahlil qilish va yangilash uchun qandaydir mexanizmni o‘z ichiga oladi. Ushbu
modellardan foydalanish so‘rovlarni tartibga solish va qayta ishlash yoki tahlil qilishda
foydalanish uchun kerakli ma’lumotlarni tanlashga to‘g‘ri keladi. Axborot modellarining
topqirligi ma’lumotlar (axborot) to‘planishi bilan axborot resurslari sifatini oshirish imkonini
beradi. Axborot sifatining asosiy xarakteristikalari mahsulotlarning boshqa turlari uchun umumiy
qabul qilinganlar bilan bir qatorda quyidagilardan iborat: reprezentativlik, mazmunlilik,
pragmatizm, yetarlilik, aniqlik, dolzarblik, barqarorlik. Xuddi shu xususiyatlar axborot
resurslariga ham tegishli. Shunday qilib, axborot sifatini oshirish uni resurs sifatida tashkil qilish
mumkin.
Xulosa.
Resurs axborot modellarini tanlash sifatni yaxshilash va foydalanilganda hayot
aylanishini oshirish qobiliyatiga ega bo‘lgan axborot to‘plamlarini yaratishga imkon beradi.
Axborot mahsulotlarining hayot aylanishini qisqartirish tendentsiyasini hisobga olgan holda, bu
juda muhim xususiyatlardir. Saqlangan axborotning sifatini oshirish uni resurs sifatida tashkil
qilish, ya’ni resurs axborot modelini tashkil qilish orqali mumkin. Muayyan sharoitlarda resurs
axborot modeli tizim xususiyatlarini olishi va tizim axborot resursiga aylanishi mumkin. Resurs
axborot modelini tashkil qilish ierarxik tuzilmaning qattiq ulanishlaridan dinamik ulanishlarga
o‘tishni talab qiladi, bu ham ierarxik, ham tarmoq ma’lumotlar tuzilmalariga imkon beradi.
Adabiyotlar ro‘yxati
1. Lyons P. Managing access to digital information: some basic terminology issues // The
International Information and Library Review. Vol. 29, № 2. 1997. P. 205-213.
2. Bernadette Burt & Julie Dickson. What you should know about Managing Knowledge.
Oracle scene, Issue 1, Spring 2000, P. 13-17.
3. Lorcan Dempsey Scientific, Industrial, and Cultural Heritage: a shared approach:
A
research
framework
for
digital
libraries,
museums
and
archives.
URL: http://www.ariadne.ac.uk/issue22/dempsey/
4. Ora Lassila and Ralph Swick, eds., «Resource Description Framework (RDF) Model and
Syntax Specification» [W3C Recommendation]. 134p.
5. Соловьёв И.В. Каталогизация и индексирование информационных ресурсов
// Перспективы науки и образования. 2014. № 4. С. 25-31.
6. Цветков В.Я. Проектирование структур данных и базы данных. М. МГУГиК,
1997. 90 с.
SENTIMENT TAHLIL: TASNIFLARI VA VOSITALARI
Abdullayev Abdulla
URIU ITIIPKTB bo‘limi boshlig‘i
abdulla_abdullayev9270@mail.ru
