Study of the solution of a boundary value problem for a second-order singular differential equation using chebyshev polynomials by the spectral method

Authors

  • Tashkent University of Information Technologies named after Muhammad al-Khwarizmi

Abstract

This paper examines the problem of finding and analyzing the solution of a boundary value problem for a second-order singular differential equation using the spectral method based on Chebyshev polynomials.

Keywords:

singular differential equation Chebyshev polynomials spectral method boundary value problem orthogonal polynomials recursive relations

Author Biography

Dzhangeldi Uzakbaev,
Tashkent University of Information Technologies named after Muhammad al-Khwarizmi
2nd year master's student

background image

Современные проблемы интеллектуальных систем. Республиканская научно-практическая конференция. Джизак, 18-19 апреля 2025 г.

237

IKKINCHI TARTIBLI SINGULYAR DIFFERENSIAL TENGLAMA UCHUN

CHEGARAVIY MASALANING CHEBISHEV POLINOMLARI BILAN YECHIMINI

SPEKTRAL USULDA O ‘RGANISH

Uzakbaev Jangeldi Sabitovich

TATUNF 2-kurs

magistranti

zhanuzakbaev@gmail.com

Annotatsiya:

Ushbu maqolada ikkinchi tartibli singulyar differensial tenglama uchun

chegaraviy masalaning Chebishev polinomlari yordamida spektral usulda yechimini topish va
tahlil qilish masalasi ko‘rib chiqilgan.

Kalit so‘zlar:

singulyar differensial tenglama, Chebishev polinomlari, spektral usul,

chegaraviy masala, ortogonal polinomlar, rekursiv munosabatlar.

ИЗУЧЕНИЕ РЕШЕНИЯ КРАЕВОЙ ЗАДАЧИ ДЛЯ СИНГУЛЯРНОГО

ДИФФЕРЕНЦИАЛЬНОГО УРАВНЕНИЯ ВТОРОГО ПОРЯДКА С ПОМОЩЬЮ

ПОЛИНОМОВ ЧЕБЫШЕВА СПЕКТРАЛЬНЫМ МЕТОДОМ

Аннотация:

В данной статье рассматривается задача нахождения и анализа решения

краевой задачи для сингулярного дифференциального уравнения второго порядка с
использованием спектрального метода на основе полиномов Чебышева.

Ключевые слова:

сингулярное дифференциальное уравнение, полиномы Чебышева,

спектральный метод, краевая задача, ортогональные полиномы, рекурсивные соотношения.

STUDY OF THE SOLUTION OF A BOUNDARY VALUE PROBLEM FOR A

SECOND-ORDER SINGULAR DIFFERENTIAL EQUATION USING CHEBYSHEV

POLYNOMIALS BY THE SPECTRAL METHOD

Abstract:

This paper examines the problem of finding and analyzing the solution of a

boundary value problem for a second-order singular differential equation using the spectral method
based on Chebyshev polynomials.

Keywords:

singular differential equation, Chebyshev polynomials, spectral method,

boundary value problem, orthogonal polynomials, recursive relations.


Kirish.

Singulyar differensial tenglamalarni yechish usullari zamonaviy matematikaliq

modellashtirishda katta ahamiyatga ega, chunki ular real dunyo muammolarida, masalan, tebranish
jarayonlari yoki issiqlik o‘tkazuvchanligini modellashtirishda uchraydi. Chebishev polinomlari
yordamida spektral usulni qo‘llash yechimning aniqligini oshiradi va hisoblash xarajatlarini
kamaytiradi.

Ikkinchi tartibli singulyar differensial tenglamalar matematika va fizikaning ko‘p sohalarda,

masalan, approksimatsiya nazariyasi, mexanika va signalni qayta ishlashda muhim rol o‘ynaydi.
Ushbu tenglamalarni yechishda Chebishev polinomlari ortogonal xususiyatlari tufayli samarali
vosita sifatida qo‘llaniladi. Mazkur ishda

[-1, 1]

intervalida chegaraviy shartlarni

qanoatlantiradigan ikkinchi tartibli differensial tenglamaning spektral usul yordamida yechimini
o‘rganish maqsad qilingan[1].

Masalaning qo‘yilishi. Chebishev polinomlari bilan bog‘liq bo‘lgan differensial

tenglamani ko‘rib chiqaylik:

(1 − 𝑥2)𝑦′′ − 𝑥𝑦′ + 𝜆𝑦 = 0, − 1 < 𝑥 < 1,


background image

Современные проблемы интеллектуальных систем. Республиканская научно-практическая конференция. Джизак, 18-19 апреля 2025 г.

238

bu yerda

𝑦 = 𝑦(𝑥)

— izlanayotgan funksiya,

𝑦

′′

=

𝑑

2

𝑥

𝑑𝑥

2

— ikkinchi hosila,

𝑦

=

𝑑𝑥

𝑑𝑦

birinchi hosila, λ esa yechimning xarakterini belgilaydigan parametrdir. Belgilangan soha ochiq
interval sifatida -1 < x < 1 shaklida berilgan.

Ushbu tenglamaga chegarа shartlari qo‘yiladi, ya’ni y(x) funksiyasi interval chegaralariga

yaqinlashganda, ya’ni

𝑥 → −1

va

𝑥 → 1

da cheklangan bo‘lishi talab qilinadi.

Tenglamani tahlil qilish va yechish usulini tanlash.

Ushbu tenglama o‘zgaruvchan

koeffitsientlarga ega bo‘lgan ikkinchi tartibli chiziqli differensial tenglamadir.

𝑦′′

oldidagi

koeffitsient

1 − 𝑥

2

bo‘lib,

u

𝑥 = ± 1

da nolga aylanadi, bu esa ushbu nuqtalarni maxsus

(singulyar) nuqtalar qiladi. O‘zgaruvchan koeffitsientlar tufayli doimiy koeffitsientli tenglamalar
uchun xos bo‘lgan standart usullar qo‘llanilmaydi. Buning o‘rniga yechimni darajali qator shaklida
izlash mantiqiy[2].

Yechimni darajali qator shaklida izlash.

Yechim quyidagi shaklda bo‘lishini faraz

qilamiz:

𝑦(𝑥) = ∑ 𝑎

𝑘

𝑥

𝑘

𝑘=0

,

bu yerda

𝑎

𝑘

— qator koeffitsientlari. Tenglama bilan ishlash uchun ushbu qatorning

hosilalarini hisoblaymiz:

𝑦′(𝑥) = ∑ 𝑘𝑎

𝑘

𝑥

𝑘−1

𝑘=1

,

𝑦′′(𝑥) = ∑ 𝑘(𝑘 − 1)𝑎

𝑘

𝑥

𝑘−2

𝑘=2

,

Ushbu ifodalarni asl tenglamaga qo‘yib:

(1 − 𝑥

2

) ∑ 𝑘(𝑘 − 1)𝑎

𝑘

𝑥

𝑘−2

𝑘=2

− 𝑥 ∑ 𝑘𝑎

𝑘

𝑥

𝑘−1

𝑘=1

+ λ ∑ 𝑎

𝑘

𝑥

𝑘

𝑘=0

= 0

Ayrim algebraik amallardan so‘ng va x ning darajalariga ko‘ra taqqoslash natijasida

quyidagi rekurrent munosabatga kelamiz:

𝑎

𝑘+2

=

𝑘

2

− 𝜆

(𝑘 + 1)(𝑘 + 2)

𝑎

𝑘

𝑘 = 0, 1, 2 …

Polinomial yechimlarni aniqlash va Chebishev polinomlari bilan bog‘liqligi.

Yechim

polinom bo‘lishi uchun qator uzilishi kerak, ya’ni

𝑎

k+2

=

0 bo‘lishi kerak. Bu holat quyidagi

shartda sodir bo‘ladi:

𝑘

2

– 𝜆 = 0,

𝜆 = 𝑘

2

.

Chunki

k

butun manfiy bo‘lmagan son

(𝑘 = 0, 1, 2, … ), 𝜆 = 𝑛

2

deb belgilaymiz, bu yerda

n

biror butun son. Shunda

k = n

bo‘lganda

𝑎

𝑛 + 2

= 0

bo‘ladi va undan keyingi barcha

koeffitsientlar ham nolga aylanadi. Bu qatorning uzilishini,

y(x)

esa

n

darajali polinomga

aylanishini anglatadi.

Chebishev polinomlari bilan bog‘liqlikni aniq ko‘rish uchun

n

ning bir nechta qiymatlarini

ko‘rib chiqamiz. Birinchi turdagi Chebishev polinomlari

T

n

(x)

rekurrent tarzda belgilanadi:

𝑇

0

(𝑥) = 1, 𝑇

1

(𝑥) = 𝑥,

𝑇

𝑛+2

(𝑥) = 2𝑥𝑇

𝑛+1

(𝑥) − 𝑇

𝑛

(𝑥),

va

𝜆 = 𝑛

2

da Chebishev tenglamasini qanoatlantiradi.

Misollar:

λ = 0 (n = 0) uchun:

𝑎

2

= −

0∙𝑎

0

2

= 0, 𝑎

4

= 0, 𝑎

6

= 0, …,


background image

Современные проблемы интеллектуальных систем. Республиканская научно-практическая конференция. Джизак, 18-19 апреля 2025 г.

239

𝑦(𝑥) = 𝑎

0

.

bu T

0

(x) = 1 ga doimiygacha mos keladi.

λ = 1 (n = 1) uchun

𝑎

2

= −

1∙𝑎

0

2

= 0, 𝑎

3

(1−1)∙𝑎

1

6

= 0, 𝑎

4

= 0, …,

va boshlang‘ich shartlarga ko‘ra

𝑎

0

= 0, 𝑎

1

= 1

tanlansa,

y(x) = x

bo‘ladi, bu

𝑇

𝑛

(𝑥)

ga mos

keladi.

Chebishev polinomlari

𝑇

𝑛

(𝑥) [−1, 1]

da belgilangan va polinom bo‘lgani uchun cheklangan.

Ularning chegaradagi qiymatlari:

𝑇

𝑛

(1) = 1, 𝑇

𝑛

(−1) = (−1)

𝑛

,

bu chekli qiymatlar bo‘lib,

𝑥 → ± 1

da cheklanganlik talabini qanoatlantiradi.

Natijalar.

Darajali qator usuli masalani koeffitsientlarni belgilovchi rekurrent bog‘lanishga

keltirib chiqardi.

𝜆 = 𝑛

2

da qatorning uzilishi sharti polinomial yechimlar faqat diskret

𝜆

qiymatlari uchun paydo bo‘lishini ko‘rsatdi va bu yechimlar birinchi turdagi Chebishev
polinomlari ekanligini aniqladi.

Yechimning yakuniy natijasi:

𝜆 = 𝑛

2

uchun, bu yerda

n = 0, 1, 2,...,

chegarа shartlarini

hisobga olgan holda differensial tenglamaning umumiy yechimi quyidagicha yoziladi:

𝑦(𝑥) = 𝑐

1

𝑇

𝑛

(𝑥),

bu yerda

𝑐

1

ixtiyoriy doimiy,

𝑇

𝑛

(𝑥)

esa

n

darajali birinchi turdagi Chebishev polinomidir.

Adabiyotlar ro‘yxati

1.Abramowitz, M., Stegun, I. A. Handbook of Mathematical Functions with Formulas,

Graphs, and Mathematical Tables. Dover Publications, New York. 1964.

2.Boyd, J. P. Chebyshev and Fourier Spectral Methods. Dover Publications, Mineola, NY.

2001.

3.Trefethen, L. N. Spectral Methods in MATLAB. Society for Industrial and Applied

Mathematics, Philadelphia. 2000.

4.Canuto, C., Hussaini, M. Y., Quarteroni, A., Zang, T. A. “Spectral Methods: Fundamentals

in Single Domains”. Springer, 2006.

МОДЕЛИРОВАНИЕ ПРОСТРАНСТВЕННОГО РАСПРЕДЕЛЕНИЯ

СКОРОСТИ ВЕТРА В АТМОСФЕРЕ

Эшбоева Нодира Фахриддиновна

базовый докторант НИИ развития цифровых технологий и искусственного нтеллекта

nodiraeshboeva1@gmail.com

Аннотация.

В работе представлено численное моделирование трехмерного поля

скорости ветра в атмосфере на основе уравнений Навье–Стокса. Разработан устойчивый
алгоритм решения задачи гидродинамики с использованием неявной разностной схемы и
аппроксимации высокого порядка. Модель учитывает пространственно-временную
изменчивость скорости воздушных масс в направлениях u, v и w, что позволяет более точно
описывать процессы переноса загрязняющих веществ в атмосфере.

Ключевые слова:

модель, скорости, направления ветра, уравнения Навье-Стокса,

метод конечно-разностных, аппроксимация.

MODELING THE SPATIAL DISTRIBUTION OF WIND SPEED IN THE

ATMOSPHERE

References

.Abramowitz, M., Stcgun, I. A. Handbook of Mathematical Functions with Formulas, Graphs, and Mathematical Tables. Dover Publications, New York. 1964.

Boyd, J. P. Chebyshev and Fourier Spectral Methods. Dover Publications, Mineola, NY. 2001.

Trefethen, L. N. Spectral Methods in MATLAB. Society for Industrial and Applied Mathematics, Philadelphia. 2000.

Canute, C., Hussaini, M. Y„ Quarteroni, A., Zang, T. A. “Spectral Methods: Fundamentals in Single Domains”. Springer, 2006.

Downloads

Published

How to Cite

Uzakbaev, D. (2025). Study of the solution of a boundary value problem for a second-order singular differential equation using chebyshev polynomials by the spectral method . Contemporary Problems of Intelligent Systems, 1(1), 237-239. https://inconference.uz/index.php/cpis/article/view/62

Issue

Section

Статьи

Pages

237-239

Views

0

Downloads

0
Download data is not yet available.

Similar Articles

You may also start an advanced similarity search for this article.